He aha tēnei hanga te hiranga
Ko te ahunga mai o te hua kiwi koura mō ngā kaipupuri whenua i Te Kaha
Ko te whai a Te Kaha Gold kia hohoro te whakangungu me te whai mahi mō ngā whānau kia taea ai e rātou te whakawhānui te pakihi hua kiwi. Kāore anō ngā tarahati ahu whenua e 6 o te Tairāwhiti kia titiro whakamuri ki te wā i kotahi ai rātou ki te whakatō i ngā kākano o te hua kiwi koura tuatahi ki runga i ō rātou whenua e 20 tau i muri nei.
E ono ngā tarahati ahu whenua o Te Kaha Gold e whakatupu ana i ngā momo hua kiwi koura uru huarākau ki runga i ngā heketā e 80 ki Te Kaha me Ōmaio.
I tēnei wā tonu, kei te kimi tonu a Te Kaha Landowners Group (TKG) i te tautoko hei whakawhanake ake i tā rātou pakihi.
Hei te Kaiwhakahaere Matua o TKG, hei tā Piripi Jennings, “I a mātou e whakarite mahere ana i ēnei tau e rima, e whakapae ana au ka tupu mā te whakarea tekau. E hiahia ana mātou ki te whakapakari kia 100 heketā anō mō te hua kiwi whai painga ki konei ki Te Kaha.”
“Ka tāpiri ki ngā whanaketanga ki Ōmaio me Raukokore, huri i te tairāwhiti me Te Whānau a Apanui, ka puta nui atu i te whitu miriona pae huarākau. He nui noa atu tēnei ki te whakatū i tō mātou ake whare mahi me ētahi atu āheinga.”
Hei whakarite mō tēnei, kei te whāia e TKG ēnei mōhiohio:
- te hanga whakarato wai ki ō rātou poraka whenua katoa, tae noa ki te 100 heketā e tūmanakohia ana, ā,
- te hōtaka whakatere i te ako pūkenga, whakangungu, tūranga mahi hoki mō ō rātou tāngata.
Kia taea ēnei mahi te whai whai atu, i tono atu a TKG ki te pūtea i te Provincial Growth Fund (PGF) – he pūtea ki te āwhina ki te whakawhanake i te ohanga i roto i ngā rohe.
I te Haratua 2019 i whiwhi i a TKG te $370,000 kia kōkiri i ēnei mahi me te oati a te PGF ka hoatu ki te 13 miriona tāra kia whakatutukihia tēnei kaupapa.
“Ko te rangi te pae tawhiti”, i kī a Piripi Jennings.
Ko te whakatau uauatanga
Ko Haki McRoberts te tiamana o TKG. Nōhia ia te rohe o Te Kaha, engari ko ngā maumaharatanga o te whenua i a ia e taiohi ana he tino rerekē ki ngā uru huarākau whai painga e mahi ana ia i tēnei rā.
“Karekau he taiapa nā reira ka haere kau noa ngā kararehe mai i tētahi pātiki ki tētahi atu. Kī pai i te parakiperi, ā, ka haerea e te tangata ki te tua i ngā parakiperi me ngā tupu otaota.”
Ka kīia hoki e Haki ko te utu reti mō te whenua hua kore e taumaha ana i te tangata.
Haere te wā, kāore i utu reti i te tau. Engari ināianei i te mea kua huri ki te hua kiwi – tēnā, kei te utua e te whenua ngā reti, ā, kāore he raru,” e kī ana ia.
Ko te whakarauora i te whenua
E 20 tau i mua i tīmata ai te pakihi hua kiwi i te kaha whakawhere a ngā kaituku moni nō Ōpotiki i ngā kaipupuri whenua ka whakahoki atu ki a rātou ngā painga i te whakapakaritanga o ō rātou whenua hei uru huarākau hua kiwi.
E ai ki a Haki McRoberts, he kaiwhakahāwea rātou i runga i ngā oati i whati i roto i ngā tau. Ka huri i te kitenge atu he rangapū tinihanga kore. Ka puāwai ngā hua.
“I ia tau he whiwhinga 50/50. Ki te riro i a rātou (kaituku moni) te $100, ka $100 hoki mātou. Mehemea he nama $100 tā mātou, he $100 hoki tā rātou. Mārama kehokeho ana ngā mahi. Ka ako hoki mātou i ngā mōhiotanga ki te whakamahi i te whenua mō mātou,” i kī atu ia.
I tērā wā, ko ngā kaipupuri whenua, arā, ngā tarahati ahu whenua e ono, i mahi takitahi engari i kotahi rātou i roto i te whakaaro kia whai painga ō rātou whenua mō rātou anō ehara mā te huamoni anake, engari mā te whai tūranga mahi wā kī me te whakangungu tāngata. He āhua taratahi ngā hapori i te rohe, ā, mō ētahi whakatupuranga e hia kē nei, kāore ngā whānau i whai tūranga mahi wā kī.
Ka whānau mai tēnei rangapū a TKG i runga i te kotahitanga kia tupu ko te whenua, kia tupu hoki ko te whānau.
Te kōkiri whakamua
Nā tētahi o ngā kaiwhakahaere uru huarākau, nā Ray Karauria i kī, i angitū ai te rōpū i te hiranga o te hautūtanga.
“Ki te ārahi tonu rātou i a mātou, ka ngāwari ake mā mātou ērā tūmanako te pīkau. Kātahi rā ā rātou mahi kia tae rawa mātou ki konei. Mā mātou tā rātou kaupapa e kōkiri ki te āpōpō,” i kī atu ia.
Ki tētahi atu kaiwhakahaere uru huarākau, ki a Royce Hou me tōna whānau, ko te hokinga ki te kāinga te ara whakamua.
He hiahia nōna kia mōhio āna tamariki nō hea rātou, ā rātou tikanga me tō rātou reo. I te tīmatanga he kaimahi hua kiwi kātahi a Royce ka haere ki te whare takiura o Waiariki ki te ako, ki te whakangungu i a ia hei kaiwhakahaere teina i te uru huarākau, ka mutu, hei kaiwhakahaere.
Ko te whakapakari whānau, he huringa oranga
“Tokomaha mātou i māharahara mō te hoki atu ki te kura i te mea kāore te nuinga o mātou i ako anō atu i te wehenga i te kura. He whakatupuranga pakeke mātou, engari i whakakotahi mātou hei rōpū ki te āwhina i tēnā, i tēnā o mātou kia oti,” i kī atu ia.
I ā te tīma e whakatutuki ana i ngā akoranga, i kī a Royce ka kitea e te hapori ka whakawhiwhia e te nuinga o rātou ngā tūranga rangatira, whakahaere rānei i ngā hua kiwi me ētahi atu wāhi.
“Ehara ngā akoranga i te uaua. He iwi nō tētahi rohe whakatupu kai, he iwi whakatupu, ā, he akoranga mō ā mātou tāngata kia mōhio me pēhea te whakatupu me te taha pūtaiao o tērā mahi.”
Kei te tautokohia nuitia e Haki McRoberts kia whakakipakipa i ō tātou whānau ki te whakapakari.
“I tā mātou tīmatanga, ko mātou ngā ihu oneone. Ka pau te 10 tau me te whakaaro, ‘ko rātou ngā rangatira, ko tātou ngā ihu oneone. Kei te hē rawa atu tēnā, nō tātou te whenua.”
Ko te mea matua kia tīnihia ko ō mātou waiaro ki te mana o te mātauranga me te whakapono ki ō rātou ake pūkenga.
“Ināianei, ko ngā rangatira nō mātou, ko mātou hoki kei te ārahi, ā, ko ngā ihu oneone katoa he mea tiki i waho i te rohe, ā, ko mātou tō rātou kaiwhakawhiwhi mahi. Kei a mātou ngā tūranga teitei, kei a rātou ngā mahi ihu oneone mā mātou,” i kī a Haki.
Kei te rangi te pae tawhiti
Mai i ngā pihinga tuatahi i whakatō i tērā 20 tau ki tētahi pakihi tōnui me ngā uru huarākau, he kamupene tuari rehu, ā, ināianei he kōhanga, he nui ngā āheinga a TKG mō te katoa o te tairāwhiti.
Mehemea ka whai hua i te whakawhānuitanga, ko te whakatinanatanga o tērā he huringa oranga mō ngā hapori o Te Kaha, o Ōmaio, o Raukokore, ka whiwhi tūranga mahi i te tau mō te 175 tāngata mō ngā tau e toru.
Pōhiritia e Piripi Jennings te whakaaro “kei te rangi te pae tawhiti”.
He take tūturu tēnei kia amo ake i te oranga o ō mātou tāngata, te whakatū tūranga mahi me ngā nohoanga whare. Koinā tō mātou whakairinga tūmanako me tō mātou wawata.”